Het verhaal van Veenendaal Brouwerspoort

Rijk van Manen is eigenaar van Horlogerie van Manen. Eind jaren zeventig worden bijna alle fabrieksgebouwen tegenover zijn winkel gesloopt. De overgebleven lege vlaktes worden jarenlang als parkeerplaats gebruikt. Vrijwillig verkeersregelaar Arie van Hensbergen leidt in die tijd de automobilisten uit de hele regio naar de gratis parkeerplaats. Nu draagt de ondergrondse parkeergarage zijn naam. Daarboven zijn nieuwe winkels en woningen gebouwd. “Bij winkelen komt, meer dan vroeger, sfeer, emotie en beleving kijken. Dat aspect is hier terug te vinden in de vormgeving en architectuur: het belevingsaspect is groot.” Rijk van Manen vervolgd: “Ik vind het een geslaagd voorbeeld van transformatie: van een kale stad naar een goeie combinatie van verschillende sferen en ruimtes. Dat maakt het gezellig.”

Er is meer stad in het dorp gekomen (bewoner Eddy)

Brouwerspoort is de naam van het project dat het centrum van Veenendaal nieuwe woningen, winkels, kantoren, openbare ruimte en parkeergarages heeft gebracht. Op straat is de afwisseling in gebouwen en architectuur groot. Er is een nieuwe gracht gegraven, de Brouwersgracht, die van noord naar zuid door het centrum slingert. De gracht wordt onderbroken door een aantal pleinen. Deze maken dwarsverbinding met de Hoofdstraat, Veenendaals belangrijkste winkelstraat. “Het is hier fijn en levendig. Dat was vroeger, toen ik hier opgroeide, anders: er gebeurde niet zo veel in Veenendaal. Toen ik na mijn studie terugkeerde was er veel bij gebouwd en er worden meer evenementen georganiseerd dan vroeger. De toestroom van mensen van buiten zorgt ervoor dat er meer mogelijk is. Er is een stadse sfeer gekomen,” vindt Annick van Duijl. Bewoner Eddy: “Alles is hier dichtbij. Je hebt hier de drukte van een stad, maar dan in een dorp. Er is meer stad in het dorp gekomen." Waar het vroeger leeg was, staan nu gebouwen. Hoe vindt hij dat? "Dat het hier dichter wordt accepteer ik. Ik vind het mooi gedaan.” Arnold en Tonny Prost: “Hiervoor woonden we vrijstaand, in de Betuwe. Daar hebben we 43 jaar heerlijk gewoond. Nu we ouder zijn willen liever in de stad wonen. Het is hier ideaal: alles in de buurt. Vooral in de wintermaanden vinden we dat fijn. Dat is voor ouderen zoals wij prettig.”

Is dit niet te stedelijk? (projectmanager Jeroen Feskens)

Aanvankelijk was er scepsis onder de Veenendalers: “Is dit niet te stedelijk? Wordt het niet te vol, te hoog?” Jeroen Feskens is projectleider bij de gemeente voor de vernieuwingsopgave van het centrum. “Bij uitwerking van de plannen was de menselijke schaal altijd het uitgangspunt. Daarom is er ondanks de grote verdichting weinig tot geen hoogbouw, maar wel gestapelde bouw te vinden.” De hoogste bebouwing heeft tien verdiepingen. Tonny Prost: “Als je hier gaat wonen weet je dat het vol is”. Daniel Siemerink: “Er is veel bijgebouwd. Waar vroeger één bouwlaag was zijn er nu vier. Het komt allemaal omhoog en wordt drukker. Soms is het wat krap op elkaar gebouwd”. Van Manen deert dat niet: “Het ontwerp met die kromming van straten maakt dat je de stad ingezogen wordt.” Volgens Feskens is de aanvankelijke scepsis verdwenen. Brouwerspoort wordt door de bevolking omarmd. 

Rond het jaar 2000 stonden in het eerste masterplan vier doelstellingen centraal: behoud en versterking van de regionale centrumfunctie, bundeling van culturele voorzieningen, een kwaliteitsimpuls voor het oostelijk deel van het centrum en vergroten van de leefbaarheid en belevingswaarde. In 2001 worden Soeters Van Eldonk Ponec architecten uitgenodigd om een plan te maken. Jeroen Feskens: “De Hollandiafabriek stond leeg. Het terrein er om heen was ook leeg en vooral een puinhoop. De fabriek was niet meer te redden, alleen delen van de gevel, plus de schoorsteen zijn bewaard gebleven en ingepast in het plan. De achterkantsituatie wilden we verbeteren. In de nieuwbouw heeft de combinatie van smalle straten met pleinen ertoe geleid dat achterkantsituaties en half verlaten parkeerterreinen uit het verleden nu weg zijn.”

We wilden eerder minder dan meer openbare ruimte maken, maar wel beter (architect Jos van Eldonk)

Winkels toevoegen was aanvankelijk het voornaamste doel om de regionale centrumfunctie van Veenendaal te versterken. Architect Jos van Eldonk (nu Common Affairs) heeft het masterplan gemaakt voor Brouwerspoort. Hij coördineert als supervisor de uitwerking van de plannen door de verschillende architecten. “Wij wilden een gemengd programma, niet alleen meer ruimte voor winkels. Er was hier aanvankelijk weinig horeca. Ook wilden we eerder minder, dan meer openbare ruimte maken. Dat beperkt de beheeropgave en zorgt voor dat het sneller ‘druk’ aanvoelt op straat. Een goede openbare ruimte is eerder te krap dan te ruim.” Van Eldonk koerst op menging door dichtheid: “Beter is om boven winkels woningen te maken met de voordeur aan de straat. Dan zie je ‘s avonds lampjes branden en voelt het stads aan. Dan ontstaat er een sociaal veiligere omgeving waar bewoners zich medeverantwoordelijk gaan voelen voor de openbare ruimte door 'ogen op de straat. Juist de menging van programma maakt dat er nu altijd leven is: overdag, 's avonds, door de week en in het weekend."

Het culturele programma maakt Brouwerspoort goed gemengd (ondernemer Rijk van Manen)

Aan het nieuwe Kees Stipplein zijn in de Cultuurfabriek een bibliotheek, kunstuitleen, museum, grand café en de VVV samengebracht in één complex, deels in nieuwbouw, deels in overgebleven gebouwen van de Hollandia-fabrieken. Rijk Van Manen: “Het culturele programma maakt Brouwerspoort goed gemengd”. Van Eldonk: “We hebben gepleit voor de bibliotheek als ‘third place’, een huiskamer van en voor de stad. Waar je, ook als je niet zoveel geld hebt, je toch mee kan doen in de samenleving. De ontwikkeling van het cultuurplein vormde een goede aanleiding om delen van de oude fabrieksgebouwen nieuw leven te kunnen geven.”

Vanwege functie van Veenendaal als regionaal centrum blijft de autobereikbaarheid een belangrijke rol spelen. Dat zie je nu nauwelijks meer in het straatbeeld: door de ontwikkeling van Brouwerspoort is de plek van de auto verschoven van bovengronds naar ondergronds in parkeergarages. Fietsers en voetgangers zijn nu dominant in het straatbeeld. Dit is zelfs zo succesvol dat Veenendaal nu weer voor nieuwe opgaven staat: “er is wel gedacht aan inpandige fietsparkeerruimte, maar lang niet altijd op de juiste plek. Wat betreft fietsparkeren had de gemeente bij Brouwerspoort meer zelf moeten investeren. Nu is dat aan de markt overgelaten. Je moet het meteen goed doen,” aldus Rijk van Manen. Voortschrijdend inzicht is er ook wat betreft de rol van groen. “Groen was er destijds voor de sfeer en aankleding. Terwijl meer functioneel groen noodzakelijk is bij het toevoegen van meer bebouwing,” vindt Jeroen Feskens. In Brouwerspoort zijn de private binnentuinen bovenop de winkels groen, maar in het openbaar gebied is groen beperkt aanwezig. 

Ze proberen hier van alles in de nieuwbouw. Dat maakt het afwisselend (bewoner Arnold Prost)

De uitvoering van het plan Brouwerspoort besloeg meer dan twintig jaar. Het was nadrukkelijk geen blauwdrukplan en liet opties open voor aanpassingen in de tijd. Dat gaf ruimte om in crisistijd aan het Thoomesplein een tijdelijk stadsstrand te ontwikkelen. Arnold Prost: “Ze proberen hier van alles in de nieuwbouw. Dat maakt het afwisselend. Zoals op dit pleintje, daar was eerst een strandje. Nu bouwen ze er huisjes in vakantiesfeer.” Dit tijdelijk stadsstrand is wegens succes permanent gemaakt.  

Brouwerspoort is een grote ingreep in de voorheen lege oostkant van het centrum van Veenendaal. Met Brouwerspoort is het winkelgebied een aantrekkelijke stedelijke omgeving geworden. Niet alleen dat: er is een nieuw stuk centrum aan het bestaande toegevoegd dat door afwisseling, programma, openbare ruimte en architectuur het gehele centrum toekomstbestendig maakt.