De toekomst van de Vlaams-Nederlandse Delta

Handvatten en handelingsperspectieven

Een multidisciplinair team bestaande uit Defacto Stedenbouw, Cluster Landscape (BE) en het Erasmus Centre for Urban, Port and Transport Economics, voerde deze studie uit in opdracht van het Vlaams-Nederlandse Deltanetwerk en het College van Rijksbouwmeester en Rijksadviseurs, in samenwerking met Team Vlaamsbouwmeester. Centraal staat de toekomst van de havens en havengebieden tussen Rotterdam en Zeebrugge, met oog op klimaatverandering, de transitie naar hernieuwbare energiebronnen en een circulaire economie. Deze ontwikkelingen vragen om systeemveranderingen die de inrichting van de delta op lange termijn zullen bepalen. In samenwerking met experts en stakeholders is tijdens een reeks toekomstateliers verkend waar kansen, knelpunten en (kennis)lacunes ontstaan bij het integraal verbinden van oplossingsrichtingen voor deze transities. Het doel van de studie is om een gedeeld inzicht te creëren over de opgaven en urgenties die nu voorliggen, en om bestuurders en stakeholders handvatten en handelingsperspectieven te bieden om juist nu een aantal fundamentele beslissingen te kunnen maken.

Vier grondhoudingen voor de toekomst

Uit de studie blijkt dat er verschillende oplossingsrichtingen zijn die tot op zekere hoogte gecombineerd kunnen worden. Het team ontwikkelde vier grondhoudingen, die leiden tot verschillende integrale toekomstbeelden voor het haven-, water- en energiesysteem in de Delta:

1. Klassieke Mainport: Focus op economische groei door het behouden van huidige ruimtelijke en economische structuren.
2. Recycle Delta: Streven naar een robuuster systeem met verduurzaming van bedrijfsvoering, materiaalstromen en technieken, maar met behoud van huidige winstmarges.
3. Maakindustrie: Nieuwe ruimtelijk-economische structuren waarin brede welvaart centraal staat.
4. Kringloopregio's: Lokale belangen en kortetermijnbeslissingen zonder een (inter)nationale, gecoördineerde lange termijn strategie voor klimaatproblematiek.

Ruimtevraag dwingt tot keuzes

De ruimtevraag is de beperkende factor. Een belangrijke strategische keuze voor de korte termijn is waar de schaarse ruimte voor wordt ingezet en of er actief wordt ingezet op het versneld afbouwen van fossiele ruimtevragers. Ook wordt duidelijk dat het nodig is om (inter)nationaal te sturen op nieuwe ruimtelijk-economische structuren, willen we de geldende doelstellingen behalen voor energie, circulariteit en het voorkomen van afwenteling. De progressieve grondhouding 'maakindustrie' lijkt noodzakelijk om deze doelen te bereiken. Dit vraagt om pijnlijke keuzes zoals het extensiveren van de landbouw en grote investeringen voor een duurzamer en toekomstbestendiger systeem. Ook wordt duidelijk dat er een heldere  strategie nodig is voor circulariteit en de energietransitie om zo de schaarse ruimte en investeringen op netwerken goed af te wegen en 'regret' investeringen te voorkomen. Tot slot benadrukt de studie het belang om de Delta open te houden. Dit geldt zowel voor de Nieuwe Waterweg als voor de Westerschelde, vanwege hun cruciale rol voor ecologie en havens. Door klimaatverandering is het echter niet mogelijk om de huidige situatie te behouden. Daarom zijn aanpassingen in bedrijfsvoering, inrichting of landgebruik van de Delta noodzakelijk.

Hieruit volgen een aantal concrete aanbevelingen voor het havensysteem, het energiesysteem en het watersysteem in de delta:

Aanbevelingen voor het havensysteem

Het is cruciaal om te investeren in een circulair netwerk en bijbehorende infrastructuur binnen de bestaande containeroverslag- en distributiecentra in het havensysteem. Essentieel voor economische stabiliteit is het diversifiëren van economische activiteit, door de ontwikkeling van sectoren die meer waarde toevoegen dan enkel de overslag van producten en materialen. Een 'no regret'-benadering omvat investeringen in kennis- en onderzoeksinstituten, nieuwe technologie en het opleiden van specialistisch personeel. Specifieke gebieden binnen de haven moeten worden toegewezen aan circulaire economie en duurzame activiteiten, terwijl niet-duurzame activiteiten worden afgeschaald. Het verminderen van ruimtebeslag door containers ten gunste van circulaire economie-initiatieven is noodzakelijk. Dit kan door efficiënte methoden voor containeropslag en innovatieve oplossingen voor compacte opslag en distributie van goederen te implementeren.

Investeringen in multimodale transportinfrastructuur zijn nodig om een efficiënte verbinding met het achterland te waarborgen. Het gebruik van duurzame transportmiddelen zoals binnenvaartschepen, spoorwegen en elektrische voertuigen moet worden gestimuleerd. Daarnaast moet de optie worden onderzocht om Zeebrugge als 'Maasvlakte' voor Antwerpen te ontwikkelen.

Overheden moeten bedrijven stimuleren om circulaire praktijken te omarmen, en de ontwikkeling van circulaire waardeketens ondersteunen. Het integreren van milieu- en sociale kosten in bedrijfsbeslissingen kan duurzaamheid bevorderen. Het ontwikkelen van stimuleringsmaatregelen en beleid om duurzame bedrijfspraktijken te ondersteunen is essentieel.

Aanbevelingen voor het energysysteem

Het energiesysteem moet voorbereid zijn op grote veranderingen die aanzienlijke investeringen en aanpassingen in ruimtegebruik vereisen, zowel boven- als ondergronds. Aangezien het nog onduidelijk is welke technologieën en paden zullen worden ingezet, is het belangrijk om een 'lock-in' te vermijden, bijvoorbeeld door nu enkel in te zetten op waterstofproductie. Dit betekent dat we breed moeten inzetten en experimenteren met verschillende vormen van energie, zelfs als hybride netwerken veel ruimte innemen.

De uitfasering van fossiele infrastructuur is cruciaal, waarbij de vrijgekomen ruimte gereserveerd moet worden voor duurzamere energiebronnen. Daarnaast moet de overstap naar elektrische processen in de industrie versneld worden om de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen te verminderen.

 Het is essentieel dat overheden de ontwikkeling van decentrale energieopwekkingssystemen stimuleren, zoals lokale zonne-energieprojecten en windmolenparken. Gemeenschappen moeten aangemoedigd worden om actief deel te nemen aan energieproductie. Nationale energiesystemen moeten robuust worden gemaakt door de energievraag te verlagen, te investeren in de uitbreiding van hoogspanningsnetwerken, en wind op zee te benutten met ruimte voor aanlandpunten in havens.

Ten slotte is meer onderzoek en een implementatiestrategie nodig voor een (inter)nationaal waterstofnetwerk als duurzame energiedrager, waarbij duidelijk moet worden aangegeven wie hier het eerst op wordt aangesloten.

Aanbevelingen voor het Watersysteem

Voor het watersysteem is het cruciaal om te streven naar een robuust systeem dat beter bestand is tegen klimaatschokken. Het is niet vanzelfsprekend dat het huidige landgebruik in de tijd blijvend kan worden gefaciliteerd. In gebieden waar verzilting optreedt, is traditionele landbouw zonder aanpassing van de bedrijfsvoering op termijn niet mogelijk. De bevaarbaarheid van de Schelde voor grote schepen kan evenmin voor altijd worden gegarandeerd, het overwegen van verondieping kan gunstig zijn voor de natuur. Mogelijk kunnen havengerelateerde functies schuiven naar gebieden zoals de Maasvlakte en Zeebrugge.

Daarbij is het belangrijk om de de delta zo lang mogelijk open te houden om de natuurlijke dynamiek van het gebied te behouden. Dit betekent dat intensieve landbouw niet overal meer mogelijk zal zijn en dat gebieden aangewezen moeten worden waar traditionele landbouw niet langer haalbaar is vanwege verzilting of andere factoren. Voor deze gebieden is het belangrijk te onderzoeken welke alternatieve vormen van landgebruik geschikt zijn voor de veranderende omstandigheden. Overweeg en onderzoek daarnaast de mogelijkheden van verondieping van waterwegen en ontpoldering om de natuurlijke omgeving te bevorderen, versterk dijken en zet in op meerlaagse veiligheid.

De inzichten van deze ruimtelijke langetermijnverkenning vormen input voor de CRa publicatie “De economie van de toekomst begint bij de delta” die in juni 2024 wordt uitgegeven.

Contactpersoon voor meer informatie

Voor meer informatie over deze toekomstverkenning en het volledige rapport, kunt u contact opnemen met Mike Emmerik via mike.emmerik@rijksoverheid.nl.

Over de Vlaams-Nederlandse Delta

De Vlaams-Nederlandse Delta is een samenwerkingsverband bestaande uit de provincies Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen, Antwerpen, Noord-Brabant, Zeeland en Zuid-Holland. Dit netwerk richt zich op economisch-logistieke ontwikkeling. Steden, zeehavens, bedrijven en kennisinstellingen werken samen binnen dit netwerk.